Hacı Bektaş-ı Veli, 13. yy.’da Horasan’dan Anadolu’ya göç eden gezgin Haydari- Kalenderi dervişlerden birisi. O dönem Moğol saldırılarından dolayı derviş diyarı olan Horasan’dan Anadolu’ya göç çok oldu. Hacı Bektaş-ı Veli’nin Anadolu’ya geldikten sonra şeyhi olan Baba İlyas ve Mevlana’yı da bunlardan sayabiliriz. Horasan erenlerinden sonra Anadolu’da oluşan gezgin dervişler “Rum Abdalları” olarak tanındı.
Bugünkü Alevi-Bektaşi geleneği o dönemden. Bu gelenek en büyük değişimini A. Yaşar Ocak’ın ifadesiyle 16. yy.’ın başlarında bugünkü İran’da kurulan Türkmen devleti Safeviler sayesinde sathi bir 12 imam örtüsüne büründü. Bugünkü İran’daki katı şeriatçı (ortadoks) 12 imam anlayışı ile hiçbir itikadî-amelî ortak özelliği yok. 16. yy. başlarında Osmanlı’da oluşan Safevi tehlikesine karşı 2. Beyazıt bugünkü Bulgaristan hudutlarındaki Seyyit Ali tekkesinden Balım Sultanı Hacı Bektaş-ı Veli dergâhının başına getirdi.
Bektaşiliğin oluşmuş bütün usul ve erkanı o dönemin ürünü. Osmanlı-Safevi mücadelesinde Alevi Türkmenler Safevi taraftarıyken şehirli Bektaşiler daha tarafsız kaldı. Diğer taraftan ise 14. yy’da Yeniçeriliğin bu dergâh ile irtibatı işe başka boyut kazandırdı.
Fatihten sonra gezgin derviş ve tarikatlara karşı devletin tavır alması sonrasında bu tür tarikatların dergâhları Bektaşi dergâhlarına dönüşüyor ve tek isim adı altında anılıyor. İrina Melikoff’un “Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe” isimli eserinde de bunu soruyor, neden bu kadar tarikat varken Yeniçerilik Osman Bey’in kayınpederi olduğu iddia edilen Şeyh Edebali’ye değil de Bektaşiliğe bağlandı? Safevilerin iktidarı İran’da 18. yy ortalarında kaybetmesinden sonra köylerde, uzak bölgelerdeki Alevi ocaklarının bir kısmı Hacı Bektaş’taki dergâha bağlandı, bir kısmı ise eski geleneklerini korudu.
Rıza Yıldırım “Geleneksel Alevilik” adlı eserinde bunları ikiye ayırıyor: “Alevi-Bektaşiler ve Kızılbaş-Aleviler”. Yine Rıza Yıldırım’ın “Geleneksel Alevilik” adlı eserine göre, Aleviler en büyük değişimi 1950’den sonra büyük şehirlere taşınarak geçiriyor. 1950 sonrası Kemalizm, 1970 sonrası da marksizmle karşılaşıyorlar.
Kaynaklar:
İrina Melikoff; Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe, Uyur İdik Uyardılar.
Ahmet Yaşar Ocak; Osmanlı Sufiliğine Bakışlar, Türk Sufiliğine Bakışlar, Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, Kalenderiler.
Rıza Yıldırım; Geleneksel Alevilik.
Ayfer Karakaya- Stump; Vefailik, Bektaşilik, Kızılbaşlık.
